Kapitał społeczny sołtysów i sołtysek we współczesnych środowiskach wiejskich

Posłuchaj wykładu w formie podcastu:

W jakich warunkach dziś funkcjonują sołtysi i sołtyski, jaki jest ich potencjał? Ile kobiet sprawuje urząd sołtysa?  Czym jest kapitał społeczny oraz jakie są jego źródła? Wykład jest podsumowaniem pracy doktorskiej dr Ilony Matysiak z Instytutu Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego i  Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.

Cz. I [28min] Sprawowanie funkcji sołtysa ma wielowiekowe tradycje. Już średniowieczne wsie zakładane na prawie niemieckim posiadały urząd „wiejskich sędziów”. W czasie zaborów funkcja sołtysa przetrwała z różnym zakresem uprawnień, w okresie międzywojnia zaś rola tego urzędu była bardzo ważna. Zadbano wtedy, by samorząd wiejski był „dłuższym ramieniem” samorządu lokalnego. Przedwojenne sołectwa, (czyli wtedy gromady) mogły posiadać własne mienie i czerpać z jego wykorzystania dochody. W okresie PRL, chociaż funkcje sołectw drastycznie ograniczono, to funkcja sołtysa zachowała ciągłość. W tym okresie także (często pod egidą sołtysów), w czynie społecznym powstało wiele inicjatyw.

Dzisiaj w Polsce istnieje 40 540 sołectw jako jednostek pomocniczych gmin. Ramy ich funkcjonowania wyznaczają ustawa o samorządzie gminnym, przyjęta w 2011 roku ustawa o funduszu sołeckim,  a także akty prawa miejscowego (czyli statuty sołectw i gmin). Sołtys stanowi organ wykonawczy sołectwa jako jednostki pomocniczej gmin. Organem uchwałodawczym jest zebranie wiejskie, a doradczo-wspierającym – rada sołecka. Przepisy ustawy o samorządzie gminnym nie mówią wyraźnie kim jest sołtys i jakie funkcje powinien spełniać, jakie są jego obowiązki. Gminy same decydują jakie prawa i obowiązki przekazują sołectwom, jednak często takie ustalenia „szwankują”: statuty sołectw są w wielu przypadkach zbyt ogólne i niedopracowane. To, kim sołtys jest i czym się zajmuje zależy od tradycji, osobowości i aspiracji. Istnieje całe spektrum ról, które przyjmują sołtysi: od „inkasentów” po autentycznych liderów, którzy mobilizują mieszkańców do wspólnego działania.

W ujęciu historycznym zaangażowanie w instytucje samorządu wiejskiego stanowiło domenę mężczyzn. Reprezentowanie interesów rodziny i gospodarstwa w lokalnym życiu publicznym było tradycyjną rolą mężczyzny. Pomimo uzyskania praw wyborczych w 1918 roku, aktywność kobiet w samorządzie wiejskim bądź gminnym należała do rzadkości, zarówno w dwudziestoleciu międzywojennym jak i pierwszych dekadach po wojnie.  Sytuacja zaczęła zmieniać się w pierwszej połowie XX wieku i, jak określa dr Ilona Matysiak, rozpoczął się wtedy proces „demaskulinizacji” urzędu sołtysa:

W 1951 roku za zebraniu wiejskim zostałam większością głosów wybrana sołtysem. (…) W sąsiednich wioskach wszędzie się z naszych ludzi śmiali, bo gdzież to sołtys w spódnicy, ale ja sobie nic z tego nie robiłam. Potem na różnych zebraniach często musiałam wstawać, bo zebrani chcieli widzieć, jaki to ten, a raczej ta sołtys  – wspomina jedna z pierwszych podkarpackich sołtysek.

W 1958 roku w Polsce działał zaledwie 1% sołtysek, w 1967 roku – już 2,8%. W 2009 roku odsetek ten wynosi 30,2%, a w 2011 roku – 34,7%. Szczególnie wysoki wzrost odsetka kobiet-sołtysów nastąpił w ostatnich 2 lub 3 kadencjach.  Wśród czynników warunkujących częstsze obejmowanie funkcji sołtysa przez kobiety można wskazać spadek prestiżu i znaczenia funkcji sołtysa, wzrost kompetencji społecznych i kulturowych kobiet wiejskich (które często są obecnie lepiej wykształcone niż mężczyźni) i zmieniające się role społeczne kobiet i mężczyzn w polskim społeczeństwie.

Interesujące są także statystyki dotyczące rozkładu przestrzennego sołtysek. W 2011 roku najwięcej kobiet piastuje funkcję sołtysa w województwach: lubuskim (41,4%), zachodniopomorskim (46,8%), dolnośląskim (42,2%), opolskim (40,7%), warmińsko-mazurskim (39,9%). Najmniej sołtysek jest w województwach: małopolskim (30,2%), lubelskim (33,5%), podkarpackim (19,7%), podlaskim (24,0), wielkopolskim (29,6%). Sytuację taką tłumaczy stopień zasiedziałości mieszkańców w społecznościach lokalnych: społeczności postmigracyjne są bardziej otwarte na społeczne innowacje.

Cz. II [30min] Czym właściwie jest kapitał społeczny? Jego wartość opiera się na wzajemnych relacjach społecznych i zaufaniu jednostek, które dzięki niemu mogą osiągać więcej korzyści (z ekonomicznego i społecznego punktu widzenia). Wyróżnić można dwa wymiary kapitału społecznego – zasób będący w dyspozycji jednostek i jednocześnie dobro publiczne na poziomie grup bądź społeczności. W ramach omawianej pracy doktorskiej analizowany był wymiar pierwszy (czyli zasbów w dyspozycji jednostek).

W ramach badań przeprowadzono  51 wywiadów z sołtysami (23 wywiady z mężczyznami  i 28 wywiadów z kobietami. „Źródła” kapitału społecznego sołtysów i sołtysek to te zasoby, którymi te osoby dysponowały wcześniej, przed objęciem funkcji, a które mogły sprzyjać temu, że zdecydowały się kandydować. Kobiety częściej budują swoje zasoby kapitału społecznego w sieciach „słabszych”, tj. w mniejszym stopniu związanych z prestiżem społecznym czy władzą niż sieci męskie. W ich przypadku również większe znaczenie maja dodatkowe mechanizmy, np.  bezpośrednie „dziedziczenie” funkcji czy „pożyczanie” zasobów kapitału społecznego od innej osoby.

Wcześniejsze zaangażowanie społeczne okazało się najczęściej wskazywanym „źródłem” kapitału społecznego badanych sołtysów i sołtysek. Kobiety, zanim objęły funkcję sołtysa, angażowały się w Koła Gospodyń Wiejskich, komitety rodzicielskie, rady rodziców czy organizacje młodzieżowe. Mężczyźni zaś wykazywali się aktywnością w Ochotniczych Strażach Pożarnych, samorządzie wiejskim (radzie sołeckiej) i organizacjach sportowych. Osoby młode obejmowały urząd ze względu na „dobra opinię” jaką cieszą się ich rodzice.

Kapitał społeczny może podlegać „kumulacji” oraz „dziedziczeniu” na przestrzeni kolejnych pokoleń.  Na sytuację „odziedziczenia” funkcji sołtysa wskazało siedmioro badanych – pięć kobiet oraz dwóch mężczyzn.  W przypadku kobiet były to respondentki, które jednocześnie nie zadeklarowały żadnych wcześniejszych doświadczeń w aktywności społecznej, a „odziedziczyły” sprawowaną funkcję po członkach swojej najbliższej rodziny: ojcu (sołtyski z gmin Murowana Goślina, 31 lat; Wyszogród, 25 lat; Kałuszyn, 33 lata w chwili obejmowania funkcji), mężu (sołtyska z gminy Ryki, ok. 50 lat) lub teściu (jedna z sołtysek z gminy Czerwonak, 34 lata).

Prawie połowa respondentów i respondentek zadeklarowała, że nie pochodzi z miejscowości, w której pełni obecnie funkcję sołtysa. Osoba „z zewnątrz” nie posiada poparcia rodziny, krewnych czy sąsiadów i znajomych. Z drugiej strony, pochodzenie spoza danego środowiska lokalnego może świadczyć o neutralności.

Z kim współpracują sołtysi i sołtyski? Jak budują sieci kontaktów i współpracy? Kto chętniej współpracuje z radą kościelną? Zapraszamy do obejrzenia wykładu! Prezentacja z wykładu w formacie pdf dostępna jest tutaj.

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.