Październik 1956 – najważniejszy przełom w historii PRL

Debata towarzysząca XX Festiwalowi Nauki w Warszawie, 26 września 2016 [1h47min]

Rok 1956 był najbardziej przełomowym rokiem w historii PRL. Ważniejszym niż rok 1980 i powstanie Solidarności. Głęboko zmienił naturę państwa – od stalinowskiej quasi rewolucji, przebudowy instytucji państwowych i życia społecznego do państwa nazwanego realnym socjalizmem – mówił historyk prof. dr hab. Dariusz Stola, który poprowadził debatę podczas XX Festiwalu Nauki poświęconą wydarzeniom Października 1956.

W dyskusji oprócz prof. Stoli wzięli udział autor monografii „Polski rok 1956” prof. dr. hab. Paweł Machcewicz, historyczka społeczna dr Natalia Jarska oraz autor wielu monografii dotyczących okresu PRL prof. dr hab. Andrzej Friszke.

Nie jedno wydarzenie, ale proces

Pierwszą część dyskusji poświęcono próbie odpowiedzi na postawione przez prof. Stolę pytanie, które wydarzenia najbardziej wpłynęły na upadek stalinizmu w Polsce. Prof. Machcewicz mówił, że podobnie jak w przypadku innych przełomów, nie można mówić o jednym konkretnym wydarzeniu, ale o całym procesie. Wśród najważniejszych jego elementów wymienił śmierć Józefa Stalina w marcu 1953 roku, bez której system trwałby kolejne lata. Kolejnym ważnym punktem był referat Nikity Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR, podczas którego opisane zostały niektóre zbrodnie okresu stalinowskiego. Treść referatu była kolportowana w ZSRR, a później także w Polsce. Inny ważnym wydarzeniem były audycje Józefa Światły w Radiu Wolna Europa, które zaczęły być nadawane na jesieni 1954 roku. Zbiegły na Zachód wysoki funkcjonariusz Urzędu Bezpieczeństwa opisał w nich kulisy funkcjonowania bezpieki i partii komunistycznej w Polsce. Kolejnym wymienionym przez prof. Machcewicza gwoździem do trumny stalinizmu były protesty robotnicze, do jakich doszło w Poznaniu w czerwcu 1956 roku. Uświadomiły one rządzącym skalę niezadowolenia społecznego i wymusiły przeprowadzenie zmian. Władze rozpoczęły wówczas rozmowy z Władysławem Gomułką, co stanowiło wstęp do jego powrót do władzy w październiku. Miesiąc ten został uznany przez historyka za kluczowy. Odbyły się wówczas tysiące demonstracji, masówek i pochodów, których uczestnicy domagali się destalinizacji. Wiele z tych żądań zostało spełnionych i przetrwało aż do upadku komunizmu.

Nie możesz obejrzeć wykładu? Posłuchaj podcastu:

Przełamanie bariery strachu

Dr Jarska dodała, że kluczowym elementem było przełamanie bariery strachu w różnych sferach życia społecznego. Przypomniała, że w wyniku audycji Światły doszło zmian w bezpiece i symbolicznej likwidacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego pod koniec 1954 roku. W wyniku amnestii z kwietnia 1956 roku wyszło na wolność tysiące więźniów politycznych. Od 1955 roku w prasie rozpoczęła się krytyka niektórych „polityk stalinizmu”, np. „produktywizacji kobiet”, warunków pracy czy niewydolności gospodarczej systemu. Stanowiło to przygotowanie do dyskusji, która odbyła w październiku 1956 roku. Zdaniem Jarskiej miesiąc ten to „ani początek, ani koniec” stalnizmu w Polsce. Należy raczej mówić o procesie, trwającym od 1954 do 1957 roku.

Odzyskanie swobód

Prof. Friszke jako jeden z najbardziej znaczących elementów „destalinizacji w długim trwaniu” wymienił pluralizację życia umysłowego, kulturalnego, naukowego i prasy. Jako drugi wskazał likwidację w wyniku Października problemu więźniów politycznych (pierwsi zaczęli wychodzić na urlopy zdrowotne jeszcze 1955 roku). Co jednak charakterystyczne – zauważył historyk – ludzie ci nie wrócili już do aktywnego życia społeczno-politycznego. Dotyczyło to ludowców, chadeków i socjalistów. Innym wskazanym przez prof. Friszke ważnym elementem zmiany było odzyskanie autonomii przez Kościół katolicki. Gomułka uchylił dekret z 1953 roku, który pozwalał władzom na obsadzanie stanowisk kościelnych. Historyk podkreślił, że odróżniało to Polskę od innych krajów bloku wschodniego, gdzie nie zdecydowano się na taki krok. Umożliwiło to istnienie niezależnych od władz ośrodków intelektualnych i naukowych, takich jak „Tygodnik Powszechny”, Kluby Inteligencji Katolickiej czy duszpasterstwa akademickie.

Prowadzący debatę prof. Stola dodał tego obrazu początek kolejnej – po 1946 roku – fali emigracji Żydów z Polski. Zwrócił uwagę, że opuściło wówczas kraj 50 tys. obywateli polskich pochodzenia żydowskiego – czterokrotnie  więcej niż w 1968 roku.

Pluralizacja życia społecznego

Kolejne postawione przez prof. Stolę pytanie w debacie dotyczyło zmian popaździernikowych, które okazały się najbardziej brzemienne w skutki. Prof. Friszke wymienił wśród nich odzyskanie przez Kościół niezależności od władz oraz swobodę – choć podlegającą nieustannym próbom ograniczenia przez władze – życia umysłowego. W konsekwencji pierwszej zahamowany został proces ateizacji i laicyzacji, co utrwaliło pewne schematy i postawy społeczne. Umożliwiło też działania związanych z Kościołem wspomnianych wcześniej przez historyka ośrodków umysłowych. Odzyskanie swobody życia umysłowego pozwoliło na uformowanie dobrych uniwersytetów i prowadzenie wartościowych badań naukowych. Zmiany odcisnęły też swoje piętno na kulturze. Powstałe po 1956 roku film, teatr, poezja, powieść i muzyka kształtowały cechy, które nie idą w parze z dyktaturą, „wychowywały do wolności”. Zdaniem prof. Friszke stanowiły one podłoże dla refleksji ideowej, która uformowała przyszłych działaczy opozycji demokratycznej.
Jarska zwróciła uwagę, że po 1956 roku nie powrócono do terroru, który stanowił powszechne doświadczenie w epoce stalinizmu. Nastąpiło też otwarcie na Zachód. Można było czytać w prasie o modzie i muzyce za żelazną kurtyną. Znacznie bardziej częste stały się też wyjazdy na Zachód, które wcześniej nie były możliwe, a później były liczone w tysiącach. Nastąpiło też „udomowienie systemu”. Panujący ustrój stał się społecznie akceptowalny i stanowił dla wielu ludzi przestrzeń dla realizacji swoich dążeń.

Koniec sowietyzacji i kolektywizacji

Prof. Machcewicz dodał, że w 1956 roku odstąpiono na zawsze od sowietyzacji i rusyfikacji na masową skalę, co było konstytutywnym elementem stalinizmu. Wzorce radzieckie lansowano wówczas w modzie, literaturze i filmie. Usuwano też szkół naukę języków zachodnich. Jako trwało zmianę wymienił też historyk odejście przez Kreml od sterowanie szczegółami życia politycznego w krajach bloku socjalistycznego. Z wojska polskiego zniknęli radzieccy generałowie, skończyła się też jednostronna eksploatacja przez ZSRR krajów zależnych. Zrezygnowano też z procesu kolektywizacji rolnictwa. Według prof. Machcewicza będące tego wynikiem rozdrobnienie rolnictwa do dziś stanowi barierę rozwojową, bo w krajach komunistycznych gdzie zachowano spółdzielnie produkcyjne łatwiej było przejść na model farmerski. Prof. Friszke dodał, że dekolektywizacja uformowała też model polskiego Kościoła katolickiego, opartego o wieś. Zdaniem prof. Stoli, ukształtowała też wzorzec rodzimego katolicyzmu.

Dr Jarska kontynuując wątek wsi zwróciła uwagę, że odejście od spółdzielnie produkcyjnych przyczyniło się też do utrwalenia na wsi tradycyjnych wzorców kulturowych i negatywnie wpłynęło na wolność kobiet. Podkreśliła przy tym, że większość obywateli Polski mieszkało wówczas na wsi. Jednocześnie mężczyznom łatwiej było emigrować ze wsi do miast. Kobiety pozostawały, co dla modernizacji wsi miało długotrwałe znaczenie.

Szerzej w załączonym filmie z debaty. Zapraszamy od oglądania.

***

logo_festiwalnaukiInicjatywa organizacji Festiwali Nauki w Warszawie, zapoczątkowana przez prof. Davida Shugara (fizyka i biologa molekularnego, twórcy polskiej szkoły biofizyki molekularnej) narodziła się w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego (ICM) UW we wrześniu 1996 roku. Dokumentem formalnie powołującym Festiwal było Porozumienie podpisane w grudniu 1996 roku przez Rektorów Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Warszawskiej i Prezesa Polskiej Akademii Nauk. Dyrektorem Festiwalu Nauki w Warszawie został dr hab. Maciej Geller z Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego.

Od stycznia 2006 roku Festiwal nie jest już związany organizacyjnie z ICM. Jego animatorami są Wydział Fizyki UW i Instytut Biochemii i Biofizyki PAN, a oficjalnym reprezentantem, na mocy porozumienia Sygnatariuszy Porozumienia, pozostaje od początku Uniwersytet Warszawski. Od 2010 roku tytuł animatora otrzymał także Wydział Fizyki Politechniki Warszawskiej. W 2014 roku nowym dyrektorem Festiwalu została dr Zuzanna Toeplitz, związana z Wydziałem Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.

źródło: festiwalnauki.edu.pl

***

Licencja Creative Commons
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

Podobne wykłady Historia

Komentarze

Partnerzy

Lista zapisanych wykładów jest aktualnie pusta.