Mapy dawnej Ziemi

Wykład dr. Daniela Tyborowskiego, Środowe spotkania z dziejami Ziemi, Fundacja Wspomagania Wsi, 22 kwietnia 2020 [1h09min]

Układ lądów, mórz i oceanów wielokrotnie w historii naszego globu ulegał zmianie. Dr Daniel Tyborowski opowiada, jak Ziemia w przeszłości zmieniała się pod względem geograficznym i w jaki sposób wpływało to na różnorodność form życia. Wykład odbył się w ramach cyklu „Środowe spotkania z dziejami Ziemi”, który realizujemy we współpracy z Muzeum Ziemi PAN w Warszawie.

Nie możesz obejrzeć wykładu? Posłuchaj podcastu:

Skąd w ogóle naukowcy wiedzą, że dany obszar w przeszłości był morzem czy lądem? Dr Tyborowski wyjaśnia na wstępie, że wiedzę na ten temat można czerpać na trzy sposoby. Pierwszy z nich to rekonstrukcja paleogeograficzna. Polega ona na poszukiwaniu osadów, które są charakterystyczne dla danego środowiska. Drugi to analiza paleobiogeograficzna. Tutaj uczeni określają rodzaj terenu w przeszłości na podstawie występowania w osadach specyficznych dla niego skamieniałości. Informacji o tym, w jaki sposób układy lądów i oceanów się zmieniają, dostarcza geotektonika. Proces ten opisuje tzw. cykl Wilsona, który nazywa się również cyklem superkontynentalnym.

Ziemia w przeszłości – jak wyglądała jej geografia

Przegląd tego, jak wyglądała Ziemia w przeszłości, dr Tyborowski rozpoczyna od kambru, który rozpoczął się 540 mln lat temu. Na południowej półkuli znajdował się wówczas superkontynent Gondwana. Centralną cześć globu zajmował kontynent Baltika, który odpowiadał mniej więcej Europie Śr. i Płn. Na północ od niej leżała Syberia. Na zachód od Baltiki i Syberii znajdowała się Laurencja, której spadkobiercą jest obecnie Ameryka Płn. Laurencja była jednak odwrócona w stosunku do obecnego ułożenia kontynentu o 90 stopni. Dzisiejsza arktyczna część Kanady znajdowała się na zachodnim brzegu Laurencji. Specyficznymi organizmami okresu kambru były trylobity, które na tyle szybko ewoluowały, że datowanie skał oparte jest o występowanie skamieniałości tych zwierząt. Trylobity charakteryzował prowincjonalizm biogeograficzny. Nauka wyróżnia obecnie trzy typy fauny trylobitowej, która występowała na różnych szelfach kontynentów.

W ordowiku Awalonia, archipelag małych lądów na południe od Laurencji i Baltiki, zbliżył się do dwóch wymienionych. Wówczas miał miejsce też proces, który określa się jako pierwsze zlodowacenie Gondwany. Okolice bieguna południowego pokrywały czapy lodowe. Charakterystycznymi zwierzętami, które zamieszkiwały zimne wody na przedpolu lądolodu, były ramienionogi należące do zespołu Hirnantia. Na podstawie występowania ich szczątków można określać obecnie, gdzie przebiegała granica lądolodu gondwańskiego.

Powstanie Laurosji i wyjście kręgowców na ląd

W kolejnej części wykładu dr Tyborowski pomija sylur i przechodzi do geografii naszego globu w dewonie. Gondwana przesunęła się wówczas na północ i nie rozciągała się już tak szeroko na osi wschód-zachód. Baltika, Laurencja i Awalonia zderzyły się w jeden ląd. Powstała w ten sposób Laurosja, zwana inaczej Euroameryką, albo kontynentem oldredowym. Ostatnie określenie pochodzi od nazwy czerwonego piaskowca, który powstał w wyniku wietrzenia gór, jakie wypiętrzyły się po zderzeniu kontynentów. Niezwykle intensywna ewolucja kręgowców w dewonie sprawiła, że na kontynencie laurosyjskim wyszły one z morza na ląd. Jak zaznaczył prelegent, było to spowodowane doskonałymi warunkami, jakie dawało położenie Laurosji w strefie równikowej.

Kolejnymi okresami, które dr Tyborowski uwzględnia, opisując jak wyglądała Ziemia w przeszłości, są karbon i perm. Na skutek zderzenie się kontynentów powstał wówczas jeden superkontent Pangea, który na styku zderzeń poprzecinany był płytkimi morzami. Od wschodu klinem wcinał się w Pangeę ocean Paleotyetyda. Południowa część Gondwany po raz drugi uległa zlodowaceniu. Jak zaznaczył prelegent, zlodowaceniu towarzyszyły ciekawe procesy przystosowania w świecie flory i fauny. Na przedpolu lądolodu charakterystycznymi roślinami były paprocie rodzaju Glossopteris. Porastały one rodzaj współczesnej tajgi. Prawdopodobnie wówczas niektóre gady ssakokształtne, od których wyewoluowały ssaki, wykształciły zdolność termoregulacji.

Rozpad Pangei

Pangea we wczesnej jurze, około 200 mln lat temu, zaczęła się rozpadać. Oddzieliła się od niej Eurazja i Ameryka Płn. Od wschodu w Pangeę wcisnął się klinem ocean Tetydy, a od północy zalążek Atlantyku. Charakterystyczną zwierzętami żyjącymi w jurze były amonity. Ze względu na szybką ewolucję, podobnie jak kambryjskie trylobity, nadają się do datowania skał. Tak jak te ostatnie wykazywały również prowincjonalizm paleogeograficzny. Nauka wyróżnia obecnie dwie prowincje amonitowe, na północy i na południu.

Obecny kształt kontynenty zaczęły przybierać w okresie kredy. Pod sam koniec kredy, 70-65 milionów lat temu, na dnie płytkich mórz powstały skały węglanowe, czyli kreda pisząca, od której okres przyjmuje polską nazwę.

Ziemia w przeszłości a obecnie. Czy powstanie kolejny superkontynent?

Koniec ery kenozoicznej nie przyniósł już większych zmian. W miocenie, 20 mln lat temu, nasza część świata była jednak zalana przez Paratetydę, dzięki czemu w Górach Świętokrzyskich odnajduje się dziś skamieniałości wielorybów, rekinów czy krokodyli. W plejstocenie miało miejsce ostatnie zlodowacenie.

Zobacz też: Cmentarzysko jurajskich gadów w Krzyżanowicach

Jak mówił dr Tyborowski, obecnie z cyklu Wilsona wynika, że lądy połączą się ponownie w superkontynent. Afryka zderzy się z Eurazją, Australia i Ameryka Płd. pomigrują na północ.

Więcej o tym, jak wyglądała Ziemia w przeszłości, w nagraniu wykładu.

Inne: Śladami dinozaurów od Tatr do Bałtyku

PW

Organizator wykładu:

Logo Muzeum Ziemi w Warszawie

***

Licencja Creative Commons
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

Podobne wykłady Nauka

Komentarze

Partnerzy

Lista zapisanych wykładów jest aktualnie pusta.