Misja Retingera do Polski przed wybuchem Powstania Warszawskiego

Rozmowa z dr. Władysławem Bułhakiem z Instytutu Pamięci Narodowej o „szarej eminencji polskiej dyplomacji” i jego misji do Polski w 1944 roku. Fundacja Wspomagania Wsi, lipiec 2014 r. [26min]

Nie możesz obejrzeć wykładu? Posłuchaj podcastu:

W miesiącach poprzedzających Powstanie Warszawskie do Polski na spadochronie zrzucony został tajemniczy (i niemłody już) „cichociemny” z Londynu. Był to Józef Heronim Retinger, jedna z najbardziej wpływowych,  a zarazem tajemniczych postaci wojennej Europy, wtedy określany jako „kuzynek diabła”. Po co i kto zrzucił go do Polski? Na czym polegała jego misja? Co chciał przekazać Polakom? Czemu chciano go w Polsce zabić? Te pytania do dziś budzą wiele kontrowersji, jak sama postać Józefa Retingera. 

Józef Hieronim Retinger urodził się w 1888 r. w Krakowie w rodzinie prawników. Po nagłej śmierci ojca chłopcem zaopiekował się Władysław Zamojski, który w 1906 roku wysłał go na paryską Sorbonę do szkoły nauk politycznych, oraz wprowadził w środowiska europejskich elit.  Retinger w kwestii zawierania pożytecznych, politycznych znajomości (i uzyskiwania kluczowych informacji) okazał się mistrzem nad mistrzami.

W ogarniętej wojną Europie przebywał w Londynie, gdzie działały rządy krajów okupowanych, także Rząd RP na uchodźstwie. Przyjaźnił się i był doradcą generała Władysława Sikorskiego. Dzięki szerokim kontaktom wiedział jakie plany ma Józef Stalin wobec Polski po pokonaniu Hitlera i jakie stanowisko w tej sprawie zajmują alianci. Poznał kulisy konferencji teherańskiej z udziałem „Wielkiej Trójki” (28 listopada 1943 – 1 grudnia 1943). Dla przypomnienia: była to pierwsza z trzech konferencji  poświęconych walce z hitlerowską III Rzeszą. Podczas konferencji Stalin zażądał zmiany granicy Polski po pokonaniu III Rzeszy, opierając ją o tzw. Linię Curzona. W zamian Polska miała uzyskać rekompensatę terytorialną kosztem Niemiec. Prezydent USA Franklin Delano Roosevelt i premier Wielkiej Brytanii Winston Churchila zgodzili się na to żądanie, wiedząc, że bez udziału ZSRR nie poradzą sobie z pokonaniem III Rzeszy. Ze względu na odbywające się jesienią 1944 roku w USA wybory prezydenckie, na prośbę prezydenta Roosevelta liczącego na głosy Polonii amerykańskiej utajniono postanowienia „Wielkiej Trójki” dotyczące kwestii polskiej. O tych ustaleniach nie został powiadomiony także polski Rząd RP na uchodźstwie.

Mimo utajnienia postanowień teherańskich, już w 1943 roku dla Polaków było jasne, że Polska nie zostanie wyzwolona spod okupacji niemieckiej przez wojska aliantów zachodnich, lecz przez Armię Czerwoną. Sowieci parli naprzód i istniało coraz większe podejrzenie, że Polska padnie ich łupem. Misją Retingera było przekazanie polskiemu podziemiu w kraju stanowiska aliantów wobec polityki Stalina. Alianci uważali, że należy iść na ustępstwa wobec ZSRR, obejmujące ustępstwa terytorialne na Wschodzie i ewentualne włączenie komunistów do rządu, negocjując niepodległość lub szeroką niezależność po wojnie. Tuż przed wylotem do Polski Retinger spotkał się z brytyjskim ministrem wojny Anthonym Edenem, którzy potwierdził, że Brytyjczycy są gotowi wesprzeć Polskę w dążeniu do uzyskania niepodległości, ale nie będą prowadzić z ZSRR wojny o polską wschodnią granicę.

Wśród polskich władz natomiast utworzyły się dwa obozy: jeden obóz (na czele z premierem Rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem) był gotowy na ustępstwa wobec ZSRR i chciał skupić się na wynegocjowaniu niepodległości po wojnie (i takiego zdania byli alianci). Drugi obóz, na czele którego stał Wódz Naczelny Polskich Sił Zbrojnych Kazimierz Sosnkowski, był przeciwnikiem jakichkolwiek ustępstw (aczkolwiek sam Sosnkowski był także przeciwnikiem Powstania Warszawskiego).

Retinger jako najstarszy wiekiem „zrzutek” (miał wtedy 56 lat) skoczył na spadochronie do kraju w nocy 3 na 4 kwietnia 1944 r. za wiedzą i zgodą Brytyjczyków oraz premiera Mikołajczyka. Do 25 lipca 1944 roku spotykał się z politykami wszystkich opcji informując o stanowisku aliantów wobec żądań Stalina wobec Polski po zakończeniu wojny. Przybycie Retingera wywołało jednak zaniepokojenie w kręgach Naczelnego Wodza gen. Sosnkowskiego (z którym nie została uzgodniona ta misja i o której AK nie wiedziało). W czasie jego pobytu w kraju podejmowano próby otrucia Retingera wąglikiem, podejrzewając go szpiegostwo m.in. na rzecz Sowietów. Ciężko chory Retinger został ewakuowany z Polski kilka dni przed Powstaniem Warszawskim.

Planowane od 1943 roku Powstanie Warszawskie było wymierzone militarnie przeciw Niemcom, a politycznie przeciw ZSRR oraz podporządkowanym mu polskim komunistom. Dowództwo AK planowało samodzielnie wyzwolić stolicę jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej, licząc, że uda się w ten sposób poprawić międzynarodową pozycję legalnego rządu RP oraz zahamować plany Stalina.

„Natomiast była też grupa ludzi, która rozumowała w takich kategoriach i to było całkiem racjonalne. W tej sytuacji nie możemy zachowywać się biernie, musimy wystąpić z jakimś polityczno-militarnym gestem, który będzie zauważony na świecie, który pokaże nasze stanowisko: że nie wystąpiliśmy z obozu przeciwników Niemiec, dalej jesteśmy sojusznikami. I taki był cel powstania  (…) wiele osób zarzuca, że Powstanie Warszawskie to był bezsensowny zryw, bo straty były ogromne. To są rozumowania po latach. Ci ludzie nie byli w stanie przewidzieć wszystkich skutków swoich działań, ale niewątpliwie było to działanie mniej istotne militarnie, a bardziej istotne jako pewien gest polityczny, który był gestem sprzeciwu, że wszystko za nas zadecydowano poza nami. W jakimś sensie było to działanie skuteczne, ta informacja o naszym sprzeciwie się przebiła, ale to nie przełożyło się na inne decyzje. Nie możemy rozumować dziś w oparciu o te wszystkie informacje, dane które mamy dziś, bo tamci ludzie tego nie wiedzieli, musieli w bardzo ważnej sytuacji podjąć tę trudną decyzję i uważali że w ten sposób pokażą światu, że nie chcą się zgodzić na decydowanie o Polsce poza Polską”

Podczas Powstania Warszawskiego Józef Retinger poprzez swoje kontakty usiłował wspierać powstańców. Po wojnie był orędownikiem zjednoczenia Europy, jednym z inicjatorów wielkiego szczytu europejskiego, który miał miejsce w Hadze w dniach 8-10 maja 1948. Kongres haski miał istotne znaczenie w procesie integracji europejskiej. Wynikiem kongresu było także powstanie Ruchu Europejskiego i Rady Europy, co dało podwaliny Unii Europejskiej, dlatego Retinger często uważany jest za jednego z jej twórców. Z czasem zaangażował się w działalność na rzecz zacieśniania więzów transatlantyckich, zainicjował pierwsze spotkanie Grupy Bilderberg i aż do swej śmierci w 1960 roku pozostawał sekretarzem tej Grupy. Zmarł w 1960 roku. Został pochowany w Londynie.

***

Dr Władysław Bułhak (ur. 1965) – absolwent XLI LO im. Joachima Lelewela w Warszawie i Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego; doktorant w Instytucie Historii PAN; doktor nauk humanistycznych w zakresie historii (od 1998 r.). Zastępca Dyrektora Biura Edukacji Publicznej IPN

Był ekspertem w Ośrodku Studiów Wschodnich i w Departamencie Studiów Strategicznych MSZ, korespondentem PAP w Moskwie, wreszcie specjalistą ds. public relations. W latach 2000–2006 pełnił funkcję zastępcy dyrektora Biura Edukacji Publicznej w Instytucie Pamięci Narodowej i redaktora naczelnego „Biuletynu IPN”. Następnie w latach 2006–2011 był Naczelnikiem Wydziału Badań Naukowych, Dokumentacji i Zbiorów Bibliotecznych BEP IPN. W 2011 roku powołany ponownie na stanowisko zastępcy Dyrektora BEP.

Jest członkiem redakcji półrocznika naukowego IPN „Pamięć i Sprawiedliwość”, a także międzynarodowej sieci badawczej Centre for Cold War Studies przy Uniwersytecie Południowej Danii w Odensee.

Autor publikacji Dmowski, Rosja i kwestia polska. U źródeł orientacji rosyjskiej obozu narodowego 1886–1908, Warszawa 2000, redaktor naukowy i współautor tomu studiów Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, Warszawa 2008. Publikował m.in. w „Przeglądzie Historycznym”, „Kwartalniku Historycznym”, „Niepodległości”, „Przeglądzie Wschodnim”, „Studiach z dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, „Arcanach”, „Zeszytach Historycznych”, „Pamięci i Sprawiedliwości” „Biuletynie IPN” i „Mówią Wieki”.

Jego zainteresowania badawcze skupiają się ostatnio na historii polskiego wywiadu. Aktualnie pracuje nad monografią Departamentu I MSW (wywiadu cywilnego PRL) w latach 1954–1990.

***

Licencja Creative Commons

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

Podobne wykłady Historia

Komentarze

Partnerzy

Lista zapisanych wykładów jest aktualnie pusta.