Od feudalizmu do XXI wieku. O przemianach na polskiej wsi w perspektywie historycznej. Część II. W drodze do nowoczesności

Dr hab. Andrzej Zawistowski podczas drugiej części rozmowy z Justyną Duriasz-Bułhak, której tematem są przemiany społeczno-gospodarcze na polskiej wisi, opowiada o okresie od odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku do upadku komunizmu w roku 1989. Polska wieś w latach 1918-1989 oprócz drugiej wojny światowej przeszła dwie poważne reformy rolne i próbę kolektywizacji przez władze komunistyczne oraz trudny dla indywidualnych rolników okres PRL-u.

Nie możesz obejrzeć rozmowy? Posłuchaj podcastu:

Historyk podczas rozmowy wskazuje, że II Rzeczpospolita musiała zmierzyć się na wsi z dwoma dużymi problemami. Pierwszym z nich była nierównomierna struktura agrarna, która była spadkiem po różnie rozwiązanej kwestii uwłaszczenia chłopów w poszczególnych zaborach. Gość Wszechnicy opowiadał o tym podczas pierwszej części wywiadu. Podczas gdy na terenie byłego zaboru pruskiego istniały duże gospodarstwa rolne produkujące na rynek, to na terenie byłego zaboru rosyjskiego i w Galicji egzystowały gospodarstwa małe, produkujące głównie na własny użytek. Drugim problemem wsi, który wprost wynikał z pierwszego, było przeludnienie.

Próby rozwiązania problemów wsi w latach 1918-1939

Próbą rozwiązania sytuacji była reforma rolna przeprowadzona w 1925 roku przez rząd Władysława Grabskiego. Ziemia była parcelowana za odszkodowaniem (powyżej 60 lub 180 ha, w zależności od uwarunkowań lokalnych, przy zachowaniu znacznie wyższego górnego limitu na na Kresach).

– Więcej było tych, którzy chcieli się ziemi pozbyć, niż tych, którzy chcieli ją nabyć, bo oni tej ziemi nie dostawali za darmo, tylko musieli ją w ratach spłacić. Uruchomiono więc ten proces bardzo mądrze . Nie wszyscy dostają za darmo i robią co chcą, tylko jest możliwość, żeby tworzyć duże gospodarstwa stopniowo, z myślą co z nich wyjdzie – mówi Zawistowski.

Głód ziemi miało zaspokoić również osadnictwo wojskowe. Prowadzono je na ziemiach wschodnich, co stało się jednym z zarzewi konfliktu polsko-ukraińskiego. Historyk wskazuje także, że zachęcenie ludzi do wyjścia ze wsi i podjęcia pracy w przemyśle było jednym z celów budowy COP w latach 30. Gość Wszechnicy podkreśla, że przeludnienie agrarne było czynnikiem, który blokował rozwój polskiej gospodarki.

– Nie rozwijał się tak jak trzeba przemysł, nie rozwijało się rzemiosło, nie rozwijał się handel i usługi. Na to trzeba było mieć pieniądze [których nie zapewniały właścicielom gospodarstwa, które produkowały jedynie na własne użytek – red.].

Próby reformy wsi w II Rzeczpospolitej zostały najpierw przyhamowane przez wielki kryzys, który rozpoczął się na świecie w 1929 roku, a później wybuch II wojny światowej i lata okupacji.

Polska wieś w latach 1944-1956

Pierwsze lata komunizmu to z jednej strony kolejna reforma rolna, zapoczątkowana jeszcze we wrześniu 1944 roku dekretem PKWN, a później nieudana próba kolektywizacji. W myśl nowych przepisów parcelacji podlegały majątki ziemskie powyżej 50 ha na wschodzie i powyżej 100 ha na zachodzie. Gość Wszechnicy ocenia, że była to łapówka polityczna, za którą komuniści kupowali legitymizację swoich rządów wśród chłopów.

– Ofiarą tej reformy jest nie tyko grupa przedsiębiorców (tracą ci, którzy produkują na rynek). Ofiarą są dwory, zabudowania, pałace wystawione na poniewierkę. Jak ktoś miał szczęście, to jego pałac czy dwór został biblioteką lub szkołą. A ile było takich, które po kilku latach rozebrano na cegły, rozszabrowano – ubolewa Zawistowski.

Historyk wskazuje na paradoks, że ziemię którą wówczas rozdano, w kolejnych latach starano się skolektywizować. Mimo nacisków, plan ten zrealizowano w minimalnym zakresie. Gość Wszechnicy tłumaczy to z jednej strony masowym oporem społecznym wsi, a z drugiej strony brakiem woli ze strony władz komunistycznych do jego zdławienia. Wyjaśnia to faktem, iż obawiano się, że wieś nie będzie dostarczać żywności do miast, w wyniku czego dojdzie tam do buntów. Z przymusowej kolektywizacji zrezygnowano po przemianach październikowych w 1956 roku, aczkolwiek rolników indywidualnych długo gorzej traktowano. Byli oni pozbawieni bezpłatnej opieki zdrowotnej czy też utrudniano im przejście na emeryturę.

Polska wieś po 1956 roku

W PRL oczkiem w głowie władzy były Państwowe Gospodarstwa Rolne, które historyk nazywa „showroomami” gospodarki wspólnotowej.

– Tam szły pieniądze – PGR budował szkołę, bloki. Blok był szczytem luksusu, nie dom – tam była woda bieżąca, ogrzewanie centralne, to było coś, czego ludzie na wsi nie mogli doświadczyć. To były wczasy dla dzieci, zabawy choinkowe, żywność – tzw. deputaty. To było nieopłacalne pod względem liczby zatrudnionych osób i rozdawnictwa. Do tego dochodziło ogromne złodziejstwo. Ludzie byli przekonani, że państwowe to niczyje – opisuje Zawistowski.

Wieś zmagała się z niedostatkiem elektryczności, wodociągów czy linii telefonicznych. Historyk wskazuje, że elektryfikacja wsi to jedno z nielicznych przedsięwzięć w PRL, które  zakończyło się sukcesem. Oprócz nielicznych wyjątków, proces ten zakończył się do końca lat 70. Znacznie gorzej było z dostępem do studni i siecią wodociągową. Ten ostatni proces wspomagał w latach 80. polski episkopat. Historyk wskazuje, że przyjęty wówczas model wsparcia wymagał zaangażowania mieszkańców, co ułatwiło rozwój samorządności po upadku komunizmu.

Polska wieś w okresie przełomu

Mimo trudnych uwarunkowań, wieś w okres przełomu weszła już nie jako chłopska, ale rolnicza.

– Pojawiają się już przedsiębiorcy rolni. Pracują nie tylko dla siebie i najbliższych, ale stale zatrudniają pracowników. Zaczynają specjalizować się w konkretnej produkcji (…) Polska wieś przechodzi przemianę, jeśli chodzi o produkcję rolną. Zagłębie owocowe w okolicach Warszawy tworzy się już w latach 70. – opisuje Zawistowski. Historyk zaznacza, że polska wieś po 1989 roku szybko odrabia dwieście lat zaległości z czasów komunizmu i zaborów.

Więcej o przemianach społeczno-gospodarczych jakie przeszła polska wieś w latach 1918-1989 w nagraniu rozmowy.

W ramach suplementu do wywiadu polecamy lekturę poniższych pozycji:

1. Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie, wiele wydań.
2. Henryk Samsonowicz, Złota jesień polskiego średniowiecza, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
3. Krzysztof Groniowski, Uwłaszczenie chłopów w Polsce. Geneza – realizacja – skutki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976.
4. Stanisław Gierszewski, Wisła w dziejach Polski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1982.
5. Tadeusz Dołęga-Mostowicz, Kariera Nikodema Dyzmy, wiele wydań.
6. Witold Kula, Miary i ludzie, Książka i Wiedza, Warszawa 2004.
7. Wojciech Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Difin, Warszawa 2011.

Zobacz też: O gospodarce PRL. Wykład Andrzeja Zawistowskiego

PW

***

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.