Przyroda (ptaki wodno-błotne) w malarstwie Józefa Chełmońskiego

Patrycja Żak-Tomanek, historyczka sztuki i przewodniczka po Puszczy Kampinoskiej, zabrała słuchaczy w niezwykłą podróż przez świat Józefa Chełmońskiego – malarza, który jak nikt inny potrafił uchwycić piękno polskiej przyrody. Żak-Tomanek opowiedziała o tym, jak po powrocie do kraju, w dworku w Kuklówce, Chełmoński poświęcił się malowaniu pejzaży inspirowanych rozległymi równinami, mokradłami i wodnymi zakątkami, a przede wszystkim – ptakami, które stały się częstymi bohaterami jego płócien.

Prelegentka przybliżyła kilka wyjątkowych dzieł artysty, takich jak „Żurawie o poranku” (1913) czy „Kurka wodna” (1894). Ptaki te nie są tylko malarskimi symbolami – dla Chełmońskiego były mieszkańcami wilgotnych łąk i stawów, miejsc tajemniczych i pełnych życia. Szczególną uwagę poświęciła żurawiom, majestatycznym ptakom, które Chełmoński malował, oddając ich elegancję i tajemniczy rytuał godowy. Dowiedzieliśmy się też o czapli bąku – skrytym, niemal niewidocznym ptaku, który świetnie kamufluje się w trzcinach, a także o kokoszce, która broni swego terytorium przed intruzami.

Patrycja Żak-Tomanek opisała z dużym zaangażowaniem, jak Chełmoński uchwycił specyfikę tych gatunków, ich zwyczaje, a nawet szczegóły dotyczące ich siedlisk. Na przykład czajka – ptak o charakterystycznych akrobacjach powietrznych w czasie godów – została uwieczniona w sposób, który oddaje dynamikę jej ruchu i osobliwy charakter. Takie obrazy są jak kapsuły czasu, pozwalające nam przenieść się do epoki, w której natura była dzika i nieokiełznana.

Chełmoński to nie tylko artysta, ale i obserwator przyrody. Jego obrazy można uznać za wyjątkową dokumentację polskich krajobrazów sprzed ponad stu lat. Przykładem jest obraz „Polowanie na słonki” (1895), gdzie Chełmoński uchwycił pełną napięcia atmosferę zmierzchu, podkreśloną grą światła i cieni. Inne dzieła, jak „Powitanie słońca. Żurawie” (1910), emanują spokojem i majestatem mokradeł, pokazując piękno żurawi w pierwszych promieniach słońca.

Żak-Tomanek zwróciła uwagę, że choć od czasów Chełmońskiego nasze środowisko się zmieniło, jego obrazy przypominają o wartości ochrony tych unikalnych ekosystemów. Dziś, w czasach szybkich zmian klimatycznych, mokradła i ich mieszkańcy, jak czaple, żurawie czy czajki, potrzebują naszej troski bardziej niż kiedykolwiek.

Zdaniem Żak-Tomanek, obrazy Chełmońskiego to nie tylko dzieła sztuki, ale także wspaniałe narzędzie edukacyjne. Dzięki nim możemy nie tylko podziwiać piękno przyrody, ale też lepiej zrozumieć życie ptaków wodno-błotnych i rolę mokradeł. Obraz „Staw w Radziejowicach” (1898), na którym Chełmoński przedstawił spokojny zbiornik wodny otoczony trzcinami, jest doskonałym przykładem wizualnego archiwum polskiego krajobrazu, inspirującym do chronienia tych cennych siedlisk.

Patrycja Żak-Tomanek – historyczka sztuki oraz przewodniczka PTTK po Puszczy Kampinoskiej. Absolwentka Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie na kierunkach: historia sztuki oraz zarządzanie dziedzictwem kulturowym. Prywatnie zafascynowana łosiami oraz polską ornitofauną.

Prezentacja wykorzystana podczas wykładu

Nagranie w ramach programu „Bioróżnorodność i woda w wiejskim dziedzictwie” realizowanego w ramach grantu „KPO dla Kultury” i sfinansowanego przez Unię Europejską NextGenerationEU