Finlandia – między Rosją a Szwecją, od czasów Piotra Wielkiego po współczesność

Posłuchaj wykładu w formie podcastu:

dr Jarosław Suchoples – historyk; od 2017 do 2019 ambasador RP w Finlandii

Po roku 1703, kiedy Piotr I zaczął budować Sankt Petersburg, rozpoczął się nowy etap w dziejach Finlandii, nierozerwalnie związany z ambicjami imperialnej Rosji. Twierdza założona przy ujściu Newy nie była tylko militarną strukturą – była jasnym sygnałem, że Rosja zamierza aktywnie uczestniczyć w rozgrywce o dominację nad Bałtykiem. Trwała wtedy Wielka Wojna Północna (1700–1721), w której Rosja i jej sojusznicy starli się z potężnym wówczas Królestwem Szwecji. W efekcie tej wojny, zakończonej pokojem w Nystad w 1721 roku, Rosja zdobyła Ingrie, Karelię oraz dostęp do Bałtyku – a tym samym bezpośrednio zbliżyła się do terytorium Finlandii, która nadal należała do Szwecji.

Choć przez kolejne dziesięciolecia Finlandia pozostawała częścią szwedzkiego królestwa, to napięcie ze strony wschodniego sąsiada rosło. Ostateczny przełom nastąpił na początku XIX wieku. W wyniku wojny fińskiej (1808–1809), Rosja pokonała Szwecję, a traktat w Friedrichshamie (1809) przypieczętował losy Finlandii – została ona oderwana od Szwecji i włączona do Imperium Rosyjskiego jako autonomiczne Wielkie Księstwo Finlandii.

To był okres szczególny w dziejach kraju – paradoksalnie, mimo że Finlandia znajdowała się pod władzą rosyjską, zyskała znaczną autonomię. Miała własną administrację, język urzędowy, a nawet odrębną walutę. Car rosyjski był jednocześnie wielkim księciem Finlandii, ale nie ingerował w codzienne rządy lokalne – przynajmniej do pewnego momentu. W tym czasie ukształtowała się nowoczesna fińska tożsamość narodowa, a kultura fińska przeżywała rozkwit. To właśnie wtedy zaczęto spisywać „Kalevalę” – narodowy epos fiński, i rozwijać fińskie szkolnictwo, prasę i naukę.

Jednak od końca XIX wieku autonomia zaczęła być systematycznie ograniczana. Zaczęła się rosyfikacja – próba włączenia Finlandii w jednolity system rosyjski. Wprowadzano rosyjski jako język urzędowy, ograniczano niezależność lokalnych instytucji, rozwiązano fińską armię. To wywoływało rosnące napięcia społeczne i polityczne, szczególnie że w tym samym czasie rodził się ruch narodowy i żądania niepodległościowe.

Wybuch I wojny światowej i upadek Imperium Rosyjskiego stworzyły nową szansę. Po rewolucji październikowej w 1917 roku, Finlandia ogłosiła niepodległość – dokładnie 6 grudnia 1917 roku. Był to jednak dopiero początek nowej, burzliwej epoki. W 1918 roku wybuchła wojna domowa między „czerwonymi” (socjalistami) a „białymi” (konserwatywnymi nacjonalistami). Zwycięstwo „białych” ukształtowało konserwatywny porządek polityczny młodej republiki.

W okresie międzywojennym Finlandia starała się budować stabilne państwo demokratyczne, choć z wieloma problemami społecznymi. Kluczowym wyzwaniem była jednak polityka bezpieczeństwa – jak żyć obok Związku Radzieckiego, który już raz próbował ingerować w sprawy wewnętrzne kraju? Odpowiedź przyszła brutalnie w 1939 roku, kiedy ZSRR zaatakował Finlandię, rozpoczynając wojnę zimową. Mimo bohaterskiego oporu Finów, ZSRR uzyskał część terytoriów w Karelii. Finlandia jednak zachowała niepodległość.

Podczas II wojny światowej Finlandia weszła w sojusz taktyczny z III Rzeszą, próbując odzyskać utracone tereny. Po wojnie musiała zapłacić kontrybucje, oddać kolejne terytoria i formalnie unikać sojuszy z Zachodem – tak narodziła się koncepcja „finlandyzacji”: neutralności pozornej, poddania się presji ZSRR w polityce zagranicznej w zamian za wewnętrzną niezależność.

Ten stan trwał aż do końca zimnej wojny. Dopiero rozpad ZSRR w 1991 roku pozwolił Finlandii na swobodniejsze manewrowanie w polityce międzynarodowej. Wkrótce potem kraj wstąpił do Unii Europejskiej (1995), przyjął euro i coraz silniej integrował się ze strukturami Zachodu.

Kulminacją tego procesu była decyzja, której przez dekady unikano – przystąpienie Finlandii do NATO. Choć przez całe dziesięciolecia Finlandia pozostawała państwem neutralnym, to inwazja Rosji na Ukrainę w 2022 roku ostatecznie zmieniła kalkulacje polityczne i społeczne. Finlandia, mająca najdłuższą granicę z Rosją spośród wszystkich państw UE, zdecydowała, że jedynym realnym gwarantem bezpieczeństwa jest członkostwo w Sojuszu Północnoatlantyckim.

Zapraszamy do wysłuchania wykładu w ramach Uniwersytetu Trzeciego Wieku Collegium Civitas

Wszystkie materiały obejrzysz również na naszym kanale Wszechnica FWW