W odwiedzinach u jednorożca. Wizerunki zwierząt w sztuce średniowiecznej
Wykład Barbary Tichy, VII Festiwal Sąsiedzki „Wespół w Zespół dla Solca”, 14 maja 2020 [1h06min]
Barbara Tichy w nagraniu wykładu opowiada, co symbolizują wizerunki zwierząt w sztuce średniowiecznej. W dziełach sakralnych mogą mieć one znaczenie teologiczne, bądź funkcjonować w charakterze atrybutów świętych. Prelegentka odwołuje się przede wszystkim do przykładów prac, które można obejrzeć w Galerii Sztuki Średniowiecznej w Muzeum Narodowym w Warszawie. Prelekcja odbyła się online w ramach VII. Festiwalu Sąsiedzkiego „Wespół w Zespół dla Solca”.
Nie możesz obejrzeć wykładu? Posłuchaj podcastu:
Tematem wykładu Barbary Tichy jest symbolika, jaką kryją przedstawienia zwierząt w sztuce średniowiecznej. Historyczka sztuki wyjaśnia, że ich znaczenia wywodzą się jeszcze z antycznych prac Arystotelesa czy Pliniusza Starszego oraz anonimowego Fizjologa, który łączy już tradycję starożytną z chrześcijaństwem. Z tego ostatniego czerpały później wszystkie średniowieczne bestiariusze. Wspomniane dzieła miały charakter encyklopedyczny. Opisy zwierząt, które się tam znajdują, autorzy oparli na obserwacjach. Często jednak wzbogacali teksty anegdotami, które upodabniały zachowania zwierząt do ludzkich, skąd czerpie właśnie sztuka sakralna.
– Oczywiście tradycja chrześcijańska porównuje te zachowania zwierząt z różnymi scenami biblijnymi (…). Stąd w dziełach sztuki sakralnej stają się one nośnikami treści teologicznych i chrześcijańskich. W samym „Fizjologu” właśnie te tradycje, różne legendy antyczne były zestawiane z wydarzeniami biblijnymi i z odniesieniem interpretacji teologicznej do Chrystusa, do Boga – wyjaśnia Barbara Tichy.
Prelegentka podczas wykładu tłumaczy symbolikę, jaką niosą za sobą wizerunki zwierząt w sztuce średniowiecznej, przede wszystkim na przykładzie dzieł, które można obejrzeć w Galerii Sztuki Średniowiecznej w Muzeum Narodowym w Warszawie. Poniżej przestawiamy w skrócie znaczenia zwierząt, które opisała Barbara Tichy w trakcie prelekcji.
Wizerunki zwierząt w sztuce średniowiecznej i ich symbolika
Sowa – tradycja chrześcijańska przypisywała jej jako ptakowi nocy znaczenie negatywne. Uosabiała ludzi pogrążonych w grzechu, mogła być również wcieleniem Diabła. Wizerunki sów w kościołach najczęściej umieszczane były w zachodnich częściach świątyń. Kierunek wschodni, gdzie architekci zwracali kościoły, symbolizował zmartwychwstanie Chrystusa.
Lew – ma znaczenie ambiwalentne. Z jednej strony uosabia potęgę, królewskość i Mesjasza. Z drugiej oznacza zagrożenia czyhające na ludzką duszę i Szatana. Przedstawienie Maryi z lwem u stóp może być stąd interpretowane jako tryumf nad złem.
Pies – oznacza wierność.
Szczygieł – legenda głosi, że podczas męki Jezusa ptak usiadł na jego głowie i wyciągał ciernie, które wbijały się w jego głowę. Kropla krwi miała spaść wówczas na głowę ptaka, pozostając tam po dziś dzień. Wizerunek szczygła w średniowiecznej sztuce sakralnej zwiastuje mękę Chrystusa. Ptak przedstawiony w dłoniach Jezusa symbolizuje również duszą ludzką, która szuka zbawienia. Od XIV wieku wizerunek szczygłą miał również chronić przed chorobą.
Kot – symbolizuje Diabła.
Małpa – z racji na umiejętność naśladowania człowieka, małpa miała w tradycji chrześcijańskiej konotacje negatywne. Uważano, że „małpuje” Boga. Stąd na przedstawieniach symbolizuje Szatana. W scenach zwiastowania podobnie jak jabłko przypomina o grzechu pierworodnym.
Gołębie – wizerunki tych zwierząt w sztuce średniowiecznej mogą uosabiać ludzkie dusze. Często przedstawia się je, kiedy piją wodę ze źródła życia. Gołębie symbolizują też dwunastu apostołów. W tradycji starotestamentowej ptaki te są również zwiastunem pokoju (wypuszczona przez Noego gołębica przyniosła wieść, że wody potopu opadły). Dlatego gołąb w przedstawieniach chrześcijańskich oznacza Dobrą Nowinę. Symbolizuje też oczywiście Ducha Świętego.
Łabędź – według tradycji antycznej ptak ten przeczuwając swoją śmierć miał śpiewać („łabędzi śpiew”). W średniowiecznych dziełach sakralnych wizerunek łabędzia zapowiada śmierć. W przedstawieniach wjazdu Chrystusa do Jerozolimy ptaki te mogą symbolizować nadchodzącą mękę Jezusa.
Osioł – podobnie jak lew ma znaczenie ambiwalentne. Z jednej strony symbolizuje pokorę, z drugiej zaś upór i lenistwo.
Jeleń – bestiariusze średniowieczne opisują jelenia jako zwierzę, które zabija węża. Przedstawienia jelenia w scenach ze świętą rodziną oznaczają nadejście Mesjasza.
Zwierzęta jako atrybuty świętych
Barbara Tichy opowiada również podczas wykładu o wizerunkach zwierząt, które w sztuce średniowiecznej związane są z postaciami świętych.
Wół – towarzyszy Św. Łukaszowi. Ewangelista bardzo dokładnie opisuje mękę Chrystusa. Stąd jego powiązanie z wołem, który był w starożytności zwierzęciem ofiarnym.
Baranek – jest atrybutem św. Jana. Nowy Testament przypisuje Janowi słowa: „oto jest Baranek Boży, który gładzi grzechy świata”.
Lew – związany jest ze św. Hieronimem. Według legendy miał on nakazać wyleczenie lwa, który przyszedł do klasztoru. Wcześniej zwierzęcia ulękli się inni zakonnicy.
Obejrzy też: Męczennicy, asceci, władcy i zakonnicy – średniowieczni święci
Zwierzęta mityczne w średniowiecznych dziełach sakralnych
Prelegentka tłumaczy również symbolikę, jak stoi za przedstawieniami zwierząt mitycznych w sztuce średniowiecznej.
Smok – jest atrybutem św. Jerzego, który według legend miał pokonać bestię przy użyciu włóczni ze znakiem krzyża. Zwierzę symbolizuje w tym ujęciu Szatana.
Jednorożec – jego rogowi przypisywano cudowne właściwości. Począwszy od Fizjologa, bestiariusze opisują jednorożca jako zwierzę niezwykle waleczne, niemożliwe do pojmania żywcem. Według podań stworzenie miało jednak zasypiać na łonie dziewicy, co wykorzystywali myśliwi, chcący je upolować. Stąd w wizerunkach sakralnych jednorożec podkreśla czystość Maryi.
Więcej w nagraniu wykładu.
Zobacz też: Malarstwo średniowieczne pełne koloru i blasku. Tajniki warsztatu. Dr hab. Aleksandra Krupska
/PW
Organizator wykładu:
***
Ten utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska
